ĐAU BỤNG

Đau bụng (tên tiếng Anh: abdominal pain) là cảm giác đau hay khó chịu ở vùng bụng phía dưới xương sườn và phía trên xương chậu. Cảm giác đau xuất phát từ các cơ quan trong ổ bụng hoặc các cơ quan tiếp giáp với bụng. Đau là do các cơ quan viêm, căng giãn hoặc do mất máu cung cấp cho cơ quan đó.

Ngoài ra, trong hội chứng ruột kích thích (IBS), đau bụng có thể bắt nguồn từ sự co thắt của các cơ ruột hoặc tình trạng nhạy cảm bất thường của ruột.

Nguyên nhân đau bụng cấp tính

Nguyên nhân gây đau bụng cấp tính sẽ bao gồm các tình trạng nhẹ có thể tự khỏi mà không cần điều trị, cho đến các trường hợp cấp cứu y tế nghiêm trọng.

Các nguyên nhân đau bụng cấp tính bao gồm:

• Chứng phình động mạch chủ bụng.
• Viêm ruột thừa.
• Viêm đường mật (viêm ống mật).
• Viêm túi mật.
• Viêm bàng quang.
• Nhiễm toan ceton do đái tháo đường.
• Viêm túi thừa.
• Viêm tá tràng (viêm ở phần đầu tiên của ruột non).
• Mang thai ngoài tử cung.
• Ứ phân.
• Đau tim.
• Chấn thương.
• Tắc ruột.
• Lồng ruột (ở trẻ em).
• Nhiễm trùng thận (viêm thận).
• Sỏi thận.
• Áp xe gan (túi chứa đầy mủ trong gan).
• Thiếu máu cục bộ mạc treo (giảm lưu lượng máu đến ruột).
• Viêm hạch mạc treo.
• Huyết khối mạc treo.
• Viêm tụy.
• Viêm màng ngoài tim (viêm mô xung quanh tim).
• Viêm phúc mạc (nhiễm trùng niêm mạc bụng).
• Viêm màng phổi (viêm màng bao quanh phổi).
• Viêm phổi.
• Nhồi máu phổi.
• Lá lách vỡ.
• Viêm ống dẫn trứng.
• Viêm mạc treo xơ hóa.
• Bệnh zona.
• Nhiễm trùng lá lách.
• Áp xe lách (túi chứa đầy mủ trong lá lách).
• Rách đại tràng.
• Nhiễm trùng đường tiết niệu (UTI).
• Viêm dạ dày do virus (cúm dạ dày).

Nguyên nhân gây đau bụng mạn tính

Đau bụng mạn tính là tình trạng đau kéo dài hơn 3 tháng, có thể là đau liên tục hoặc đau từng cơn. Nguyên nhân của tình trạng này có thể đến từ các tổn thương ở ống tiêu hóa, hay đến từ các cơ quan khác như gan – mật – tuỵ.

Các tình trạng có thể gây đau bụng mạn tính bao gồm:

• Đau thắt ngực (giảm lưu lượng máu đến tim).
• Bệnh Celiac.
• Lạc nội mạc tử cung.
• Chứng khó tiêu chức năng.
• Sỏi mật.
• Viêm dạ dày (viêm niêm mạc dạ dày).
• Bệnh trào ngược dạ dày thực quản (GERD).
• Thoát vị khe hoành.
• Thoát vị bẹn.
• Hội chứng ruột kích thích.
• Hội chứng Mittelschmerz.
• U nang buồng trứng.
• Bệnh viêm vùng chậu (PID).
• Loét dạ dày tá tràng.
• Bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm.
• Căng hoặc kéo cơ bụng.
• Viêm loét đại tràng.

Rất khó để xác định chính xác nguyên nhân dấu hiệu đau bụng mạn tính gây ra.

Các triệu chứng nguy cấp sau có thể cho thấy tình trạng sức khỏe nghiêm trọng hoặc đe dọa tính mạng, càng nhiều triệu chứng thì tình trạng càng nghiêm trọng:

• Bụng căng cứng và chỉ mềm khi chạm vào
• Có máu trong phân hoặc chất nôn
• Táo bón kèm theo nôn mửa
• Khó thở
• Chóng mặt
• Sốt cao (cao hơn 101 độ F hay trên 38 độ C)
• Đau bụng gây cảm giác mệt mỏi hoặc suy nhược cơ thể
• Cảm thấy khối phồng trong bụng là dấu hiệu của bóc tách động mạch chủ. Đây là trường hợp cấp cứu y tế, Cô Bác, Anh Chị hãy liên hệ với bệnh viện gần nhất
• Mạch nhanh hoặc thở nhanh
• Đau dữ dội lan từ vị trí ban đầu đến các bộ phận khác như ngực, cánh tay, cổ, hàm hoặc vai
• Da và mắt vàng (vàng da)

Trong trường hợp cơn đau bụng không nằm trong nhóm trên, nhưng nó vẫn khiến Cô Bác, Anh Chị lo lắng hay cơn đau kéo dài vài ngày chưa hết hoặc Cô Bác, Anh Chị gặp bất kỳ triệu chứng nào sau đây thì nên hẹn khám ngay với bác sĩ chuyên khoa:

• Đau bụng kéo dài hơn 24 – 48 giờ
• Táo bón kéo dài
• Nôn mửa
• Cảm giác nóng rát khi đi tiểu
• Sốt
• Ăn mất ngon
• Sụt cân không rõ nguyên nhân

Trong trường hợp Cô chú, Anh chị bị đau bụng, kèm theo các triệu chứng như sốt, mệt mỏi, sụt cân,… thì nên đến gặp bác sĩ để được kiểm tra.

Khám lâm sàng

Các bác sĩ sẽ hỏi Cô Bác, Anh Chị nhiều câu hỏi khác nhau để giúp tìm ra nguyên nhân và đánh giá mức độ nghiêm trọng của cơn đau, ví dụ:

• Cơn đau khởi phát khi nào và thời gian cơn đau diễn ra bao lâu?
• Vị trí bụng mà Cô Bác, Anh Chị bị đau là gì, hướng lan như thế nào? Ví dụ cơn đau bụng nằm phía trên, phía dưới, bên trái hay bên phải ổ bụng?
• Tính chất của cơn đau như thế nào: đau âm ỉ hay dữ dội, đau liên tục hay từng cơn hay đau kiểu quặn thắt?
• Ngoài đau bụng, Cô Bác, Anh Chị còn thấy triệu chứng nào khác không?
• Cô Bác, Anh Chị cảm thấy cơn đau tăng hoặc giảm khi nào?
• Kèm theo với các đặc điểm của cơn đau thông qua hỏi bệnh, bác sĩ cần có sự thăm khám bụng, khám toàn thân, thực hiện một số thủ thuật thăm dò và các xét nghiệm cận lâm sàng để phân loại và tìm nguyên nhân.

Cận lâm sàng chẩn đoán

Nội soi ống tiêu hóa

Nội soi tiêu hóa là tiêu chuẩn chẩn đoán các bệnh lý tiêu hóa với độ chính xác cao. Bác sĩ có thể sẽ tiến hành:

• Nội soi ống tiêu hóa trên hay nội soi dạ dày: rất hữu ích để phát hiện loét, viêm dạ dày (đau bao tử) hoặc ung thư dạ dày.
• Nội soi đại – trực tràng: rất hữu ích để chẩn đoán viêm đại tràng nhiễm trùng, viêm loét đại tràng hoặc ung thư ruột kết.
• Siêu âm nội soi (EUS): rất hữu ích để chẩn đoán ung thư tuyến tụy hoặc sỏi mật nếu siêu âm tiêu chuẩn hoặc chụp CT hoặc MRI không phát hiện được chúng.
• Nội soi ruột non bóng đơn hoặc bóng kép: kỹ thuật mới nhất cho phép ống nội soi đi qua miệng hoặc hậu môn và vào ruột non, nơi có thể chẩn đoán, sinh thiết và điều trị các nguyên nhân gây đau hoặc chảy máu ở ruột non.
• Nội soi đường ruột bằng viên nang: Cô Bác, Anh Chị sẽ nuốt một thiết bị nội soi nhỏ có kích thước bằng viên thuốc. Thiết bị có thể chụp ảnh toàn bộ ruột non và truyền hình ảnh vào một máy thu di động. Hình ảnh ruột non có thể được tải xuống từ máy thu vào máy tính để bác sĩ kiểm tra sau đó. Nội soi đường ruột bằng viên nang có thể hữu ích trong việc chẩn đoán bệnh Crohn, khối u ruột non và các tổn thương chảy máu không thấy trên chụp X-quang hoặc chụp CT.

Xét nghiệm

Các xét nghiệm cận lâm sàng như công thức máu toàn bộ (CBC), men gan, men tụy (amylase và lipase), thử thai và phân tích nước tiểu thường được bác sĩ yêu cầu.

Đọc công thức máu toàn phần rất quan trọng trong việc đánh giá tình trạng ngoại khoa và nên thực hiện trên tất cả bệnh nhân đau bụng cấp.

• Số lượng bạch cầu tăng cao gợi ý tình trạng viêm hoặc nhiễm trùng (như viêm ruột thừa, viêm tụy, viêm túi thừa hoặc viêm đại tràng).
• Số lượng tế bào hồng cầu thấp có thể do xuất huyết tiêu hóa.
  Ion đồ đánh giá tổng trạng chung của bệnh nhân.

Các xét nghiệm men gan có thể cần thực hiện trong những tình huống lâm sàng thích hợp:

• Tăng nhẹ các men transaminase (3 lần) trên bệnh nhân khởi phát cấp tính đau bụng vùng hạ sườn phải có thể do sỏi ống mật chủ. Các men transaminase thường tăng trước so với bilirubin toàn phần và phosphatase kiềm trên bệnh nhân tắc nghẽn đường mật cấp tính.
• Các men transaminase tăng rất cao (ví dụ >1000UI/l) có lẽ gặp trên các bệnh nhân viêm gan cấp hoặc nhồi máu.
• Các men tụy (amylase và lipase) nên được định lượng nếu nghi ngờ viêm tụy cấp. Mức độ tăng các men tụy không tương quan với mức độ nặng của viêm tụy.
• Định lượng acid lactic khi nghi ngờ có nhồi máu ruột.
• Tổng phân tích nước tiểu giúp đánh giá các nguyên nhân về tiết niệu của đau bụng cấp. Máu trong nước tiểu, định lượng axit uric có thể là biểu hiện của sỏi thận. 
• Khi xét nghiệm phân, các tế bào bạch cầu trong phân gợi ý tình trạng viêm hay nhiễm trùng đường ruột.
• β-Human chorionic gonadotropin (βHCG) nên được thực hiện trên tất cả phụ nữ tuổi mang thai. Nếu kết quả nước tiểu (+) tính và để chẩn đoán tình trạng có thai ngoài tử cung, bác sĩ có thể sẽ chỉ định nên định lượng βHCG trong huyết thanh và tiến hành các khám cận lâm sàng khác như nội soi ổ bụng, siêu âm,…

Xem thêm >> Acid uric là gì? Nồng độ bao nhiêu là nguy hiểm?

Phương tiện chẩn đoán hình ảnh

Đánh giá hình ảnh của bệnh nhân đau bụng cấp là một yếu tố quan trọng trong chẩn đoán. Bác sĩ sẽ chỉ định các phương tiện chẩn đoán hình ảnh để tránh những chi phí tốn kém không cần thiết và biến chứng có thể có.

X-quang bụng

X-quang bụng không chuẩn bị là một chẩn đoán X-quang đầu tiên.

X-quang ổ bụng để tìm kiếm vấn đề bệnh lý liên quan đến thận, niệu quản hoặc bàng quang còn được gọi là KUB.

Siêu âm

Siêu âm (Ultrasonography) có thể cho những thông tin chẩn đoán trong một số trường hợp.

Siêu âm rất đặc hiệu cho chẩn đoán các bệnh lý ở đường tiêu hóa, mật và buồng trứng như: sỏi mật, viêm ruột thừa, viêm túi mật hoặc u nang buồng trứng bị vỡ,… là các nguyên nhân gây đau bụng.

Siêu âm tiện dụng, chi phí thấp và không tiếp xúc với tia X. Khả năng chẩn đoán của siêu âm bị giới hạn ở bệnh nhân thừa cân, ruột chướng hơi và tràn khí dưới da.

Chụp X-quang Bari

Chụp X-quang Bari dạ dày – ruột non (ống tiêu hóa trên và phần nối tiếp với ruột non) có thể hữu ích trong việc chẩn đoán viêm, loét và tắc nghẽn trong ống tiêu hóa trên.

Các kỹ thuật cản quang ít khi áp dụng trong cấp cứu, nhưng có thể giúp ích trong một số trường hợp.

• Thụt thuốc cản quang đặc biệt có lợi để phân biệt liệt ruột và tắc đại tràng đoạn thấp.
• Trong tất cả trường hợp đều nên dùng thuốc cản quang tan trong nước (ví dụ Hypaque) để tránh viêm phúc mạc do barium trong trường hợp bị thủng ruột.

Lưu ý: Kỹ thuật X-quang xâm lấn có thể có vai trò trong một số tình huống bao gồm chẩn đoán hình ảnh học mạch máu và can thiệp điều trị thuyên tắc mạch mạc treo và chảy máu đường tiêu hóa cấp tính.

Chụp cắt lớp vi tính

Chụp cắt lớp vi tính (CT scan – Computed tomographic scanning) có thể giúp đánh giá toàn bộ vùng bụng chậu của bệnh nhân tương đối nhanh chóng. Chụp cắt lớp vi tính hữu ích trong chẩn đoán viêm tụy, ung thư tụy, viêm ruột thừa và viêm túi thừa, cũng như chẩn đoán áp xe trong ổ bụng. Chụp CT các mạch máu trong ổ bụng có thể phát hiện các bệnh do động mạch cản trở máu đến các cơ quan tiêu hóa.

Chụp cộng hưởng từ

Chụp cộng hưởng từ (MRI – Magnetic resonance imaging) cung cấp được các hình ảnh cắt ngang nhưng không bị nhiễm tia X-quang. MRI rất hữu ích trong việc chẩn đoán nhiều bệnh lý tương tự như chụp cắt lớp CT.

Các triệu chứng đau bụng không điển hình

Ví dụ: Viêm ruột thừa đôi khi gây đau bụng trên bên phải và viêm túi thừa cũng gây đau bên phải bụng. Bệnh nhân cao tuổi và những người dùng corticosteroid có thể ít hoặc không đau và bụng mềm khi bị viêm, ví dụ như viêm túi mật hoặc viêm túi thừa. Điều này xảy ra do corticosteroid làm giảm viêm.

Các cận lâm sàng không phải lúc nào cũng cho thấy điểm bất thường

• Kiểm tra siêu âm có thể bỏ sót sỏi mật, đặc biệt là những viên sỏi nhỏ.
• Chụp CT có thể không cho thấy ung thư tuyến tụy, đặc biệt là những khối u nhỏ.
• KUB có thể bỏ sót các dấu hiệu của tắc ruột hoặc thủng dạ dày.
• Siêu âm và chụp CT có thể không xác định được viêm ruột thừa hoặc thậm chí là áp xe, đặc biệt nếu áp xe nhỏ.
• CBC và các xét nghiệm máu khác có thể bình thường mặc dù bị nhiễm trùng hoặc viêm nặng, đặc biệt ở những người dùng corticosteroid hoặc các loại thuốc ức chế hệ thống miễn dịch.

Các triệu chứng bệnh lý ở tiêu hóa tương đồng nhau

• Các triệu chứng IBS có thể giống như tắc ruột, ung thư hoặc viêm loét đại – trực tràng, viêm túi mật hoặc thậm chí là viêm ruột thừa.
• Các triệu chứng bệnh Crohn có thể giống như viêm ruột thừa.
• Các triệu chứng nhiễm trùng thận phải có thể giống như viêm túi mật cấp tính.
• Các triệu chứng khối u nang buồng trứng bên phải bị vỡ có thể giống như viêm ruột thừa; trong khi u nang buồng trứng trái bị vỡ có thể giống viêm túi thừa.
• Các triệu chứng sỏi thận có thể giống viêm ruột thừa hoặc viêm túi thừa.

Các đặc điểm của cơn đau có thể thay đổi

• Đau bụng do viêm tụy có thể lan đến toàn bộ ổ bụng.
• Cơn đau quặn mật có thể tiến triển thành viêm túi mật.